Hoe te rouwen

Hoe kan een mens goed rouwen? En hoe kun je iemand in de rouw steunen? De Britse Julia Samuel is rouwdeskundige en graag geziene spreker bij The School of Life. ‘Als iemand doodgaat in een familie, verschuift de hele pikorde.’
 
Interview met Julia Samuel door Sanne Kloosterboer voor fd.persoonlijk
 
‘Grief Works’, zo luidt de Engelse titel van Julia Samuels boek. Een titel met drie betekenissen: het is een werk over rouw, rouw wérkt en rouw is hard werken. Het boek, dat vorig jaar in Nederlandse vertaling is uitgekomen onder de titel Rouwwerk, is overzichtelijk ingedeeld naar familierelaties en behandelt de dood van een partner, van een ouder, van een broer of zus, van een kind en je eigen, naderende dood. Maar laat je als lezer vooral niet afschrikken door die praktische indeling: alle verhalen zijn leerzaam en invoelbaar.
 
Elk deel bevat verschillende casussen uit Samuels praktijk, en samen vormen de verhalen een prachtig inzicht in die allesoverheersende en ingewikkelde bezigheid die rouwen is. Bovendien zijn het kleine monumentjes voor de overledenen door de ogen van de nabestaanden. Voor David, die leverkanker­ kreeg, en een vrouw en twee kinderen naliet, voor Zelma, die stierf aan een hartaanval en haar dochter van in de vijftig ontredderd achterliet, en voor Amber, de vierjarige dochter van Robert en Annette, die verdronk in een zwembad. Elk deel eindigt met een reflectie van Samuel.
 
Julia Samuel (59), frêle verschijning, fijn gezicht meteen scherpe blik, warme stem, koos ervoor zelf nadrukkelijk aanwezig te zijn in het boek, in haar rol als therapeut. We lezen hoe ze soms naar woorden zoekt, hoe ze zich zorgen maakt om een depressieve cliënt en hoe sommige verhalen haar ook buiten werktijd blijven beroeren. In het hoofdstuk over de verdronken Amber schrijft ze hoe ook haar zoon eens bijna in een vijver belandde, dat zo’n ongeluk echt iedereen kan overkomen, maar dat kinderen niet zouden moeten mogen verdrinken. Ze schrijft dat ze het lastig vindt dat Stephen al zo snel na de dood van zijn vrouw weer een vriendin heeft, en hoe ze tot begrip komt. Het was een bewuste keuze, vertelt ze. ‘Ik wilde een boek waarin mensen mijn stem kunnen horen, alsof ik hun therapeut ben. De meeste mensen gaan niet in therapie na het overlijden van een dierbare. En zo kan ik ze toch helpen, ze toch laten begrijpen hoe rouw werkt.’
 
Samuel had zelf al jong met de dood te maken. Niet direct, maar via haar ouders. Haar moeder had al voor haar 25ste haar ouders, broer en zus verloren − de broer kwam om bij de Slag om Arnhem, in 1944. ‘Mijn moeder werd uit de klas geroepen, ze kreeg de mededeling dat haar broer was omgekomen, ze ging weer de klas in en ze vertelde niemand wat er gebeurd was. Ze sprak er ook nooit meer over.’ Haar vader had al voor hij met haar moeder trouwde zijn vader en een broer verloren. Over al die doden werd simpelweg niet gesproken. ‘Die onuitgesproken rouw was misschien wel noodzakelijk in die tijd. “Keep calm and carry on”, zoals wij hier zeggen. Mijn ouders waren grootgebracht door mensen die de Eerste Wereldoorlog overleefd hadden, en toen kwam nog eens de Tweede Wereldoorlog. Iedereen rouwde wel om iemand, maar de mensen moesten door, overleven.’ Grootgebracht worden in een gezin dat zoveel doden te betreuren heeft, en waarin de dood onbespreekbaar is: Samuel denkt dat zo haar fascinatie ontstond.
 
‘Ik zou wel van de daken willen schreeuwen dat iedereen zijn verdriet op zijn eigen manier moet uiten, het maakt niet uit hoe.’ Uit: Rouwwerk
 
‘In mijn boek zeg ik: we moeten wél praten. We móéten de doden hardop gedenken. De dood hoort bij het leven, de doden horen bij ons.’ Rouw is intens, zegt ze, veel rouwenden hebben het gevoel dat ze gek worden van verdriet. Zeker als de overledene belangrijk was, is de leegte die achterblijft bijna niet te overzien. ‘Sommige mensen hebben van nature een stevigheid, waardoor het ze lukt hoop te houden en verder te leven, voor anderen is dat moeilijker.’ Je opvoeding, de manier waarop de dierbare is overleden en de omstandigheden waaronder dat gebeurde hebben allemaal invloed op de rouw. Zo leidt een plotse, gewelddadige dood, bijvoorbeeld door een ongeluk, vaak tot een heviger rouw. ‘Maar vooral de steun die je krijgt van je omgeving maakt verschil. Daarom heb ik daarover ook een heel hoofdstuk geschreven.’
 
Ze is voor de nieuwe openheid over de dood, op sociale media bijvoorbeeld, maar met beleid. Je moet jezelf ook beschermen én de overledene respecteren. Ze had pas nog een gesprek met een jongen die een foto van zijn dode moeder op Facebook wilde posten. ‘Ik zei: dat kun je niet máken! Je moeder zou dat nooit gewild hebben, dood op Facebook staan. Post alsjeblieft een foto van haar waarop ze nog leeft en er nog mooi uitziet.’
 
‘Ik vroeg wat ze dacht dat ze (de kinderen van een ernstig zieke vader, red.) wisten. ‘Niets’, zei ze. Ik zei dat dat onwaarschijnlijk was, aangezien kinderen slim zijn; ze voelen het onmiddellijk als er iets aan de hand is, al weten ze dan misschien niet precies wat. En later vertelde ze me dan ook dat ze hadden gezegd: ‘Papa is net papa, maar dan kleiner.’ Uit: Rouwwerk
 
‘Als je kinderen niet bij de dood betrekt, voelen ze dat er iets aan de hand is’, zegt Samuel. ‘Maar omdat ze niet weten wat, vullen ze zelf de gaten in het verhaal. Dat verhaal wordt dan soms angstaanjagender dan de werkelijkheid. Bovendien voelen kinderen zich buitengesloten als je ze niet bij de gebeurtenissen betrekt.’ Natuurlijk moet de informatie die kinderen krijgen passen bij hun leeftijd, en Samuel legt in haar boek uit hoe je ze kunt vertellen dat er iemand gaat sterven of gestorven is. Ze vindt dat kinderen de overledene zelfs kunnen zien en aanraken als ze dat willen.

‘Ik begreep dat Moesi door de zelfdoding van Hashim niet alleen zijn broer had verloren, maar in zekere zin ook zijn ouders. Zijn moeder had gezegd: ‘Ik heb hem in mijn buik gedragen. Mijn verdriet is niet te vergelijken met het jouwe.’ Uit: Rouwwerk
 
Samuel: ‘We hebben de neiging steeds te kijken waar we staan in de pikorde, in de relatie tot de ander. Dat wordt nog eens versterkt in rouw en in families is die neiging nóg sterker.’ Als iemand doodgaat in een familiesysteem, verschuift het hele systeem, zegt ze. Ze vergelijkt het met een mobiel boven het bedje van een baby: je haalt er één figuurtje af, en het hele evenwicht, de hele hiërarchie verandert. ‘Het vraagt veel eerlijkheid en herschikken om een nieuwe balans te vinden in de familie na een overlijden.’ De breuklijnen, zoals ze het noemt, de problemen die er al waren in een familie, worden eerder groter dan kleiner.
 
Ze maakt in haar boek het onderscheid tussen open en gesloten families. In open families zijn geen taboes, en mag en kan iedereen alles zeggen zonder veroordeeld te worden. In gesloten families zijn er onderwerpen die niet besproken kunnen worden en waar iedereen zorgvuldig omheen schuifelt. ‘Families waarin mensen open kunnen praten en waarin iedereen gelijk is, maar waarin je ook mag afwijken, kunnen er sterker uit komen. Maar dat gebeurt­ nooit vanzelf, er moet altijd gepraat worden over het verlies en wat dat voor iedereen betekent.’
 
‘Een van de vele traumatische ervaringen voor nabestaanden is de verbijsterende manier waarop we moeten zorgen voor mensen die niet weten hoe ze met ons moeten omgaan.’ Uit: Rouwwerk
 
‘Rouwen is uitputtend, zowel fysiek als psychisch’, zegt Samuel. ‘Het verbruikt het grootste deel van je energie, en de energie die je hebt gaat al naar de overledene, dus dan is er weinig over om je met andere mensen te verbinden.’ En er is nog een belangrijke reden waarom contact met andere mensen zo moeilijk is: het verdriet wordt als het ware fysiek overgedragen op andere mensen, die het ervaren als een ondefinieerbaar gevoel van stress. Daarom is het zo moeilijk om in de buurt van rouwenden te verkeren. Mensen voelen de neiging zich terug te trekken, weg van het ongemakkelijke gevoel, of om de rouwende op te beuren en te zeggen dat het tijd is het leven nu maar weer eens op te pakken.
 
Het tot niets verplichtende ‘Bel me maar als je me nodig hebt’, is geen goed idee, benadrukt Samuel. Want dat kan de rouwende juist niet. Samuel: ‘Met dat soort teksten ben je eren je bent er tegelijk niet. Uiteindelijk beteken je niets voor de rouwende.’ Het is het belangrijkst er gewoon te zijn: te luisteren, soep te maken, te wandelen.
 
Volgens Samuel bestaat er, voor mensen die weten dat ze gaan sterven, zoiets als een goede dood, een dood die je kunt accepteren als hij komt. Maar dat vraagt moed, het vermogen de realiteit onder ogen te zien en vooral liefde: vertrouwen in jezelf en in de mensen om je heen. ‘We leven in een voortdurende ontkenning van de dood. Wij gaan niet dood. Tot we te horen krijgen dat we wel doodgaan. Dan verandert onze relatie met de dood. Sommige mensen blijven tot het laatst ontkennen. En het is niet aan mij als therapeut om dan met zevenmijlslaarzen in hun bewustzijn­ te gaan rondstappen om ze realiteitszin bij te brengen. Niet iedereen kan zijn dood onder ogen zien. Maar als het wel lukt, verlicht dat het lijden.’
 
‘In het diepst van ons hart weten we dat de keerzijde van liefdeverlies is; het een bestaat niet zonder het ander. Verlies hoort bij het leven, of het nou gaat om het voorbijgaan van je jeugd, het afnemen van je gezondheid, het einde van een prachtige dag of de dood van iemand die je lief was. Om werkelijk te leven, om het leven ten volle te ervaren, moeten we in staat zijn dat te accepteren.’ Uit: Rouwwerk