Als Socrates alles kon bevragen, kun jij dat ook

Op 17 november is het de internationale dag van de filosofie. Voor de gelegenheid spreken we met filosoof en docent Lammert Kamphuis over wat je als leek eigenlijk met filosofie kan doen. Dus grijp deze kans, lees het interview en volg Lammerts tips op. Zo ontketen jij vandaag je innerlijke Socrates en kom je met je vrienden tot ideeën waar je leven beter van wordt.
 
Hoi Lammert. Leuk dat je meedoet. Waarom filosoferen we eigenlijk?
Filosoferen gaat voor mij over het vertrouwde vreemd maken, en het vreemde vertrouwd maken. Het voordeel is dat je je geest opent. Je wordt veel vrijer. Ik heb er zelf ook plezier in. Door filosofie loop ik zelf veel meer verwonderd door het leven, omdat ik niks meer voor logisch aanneem. Niks is ‘zoals het hoort’, het is allemaal een keer bedacht en het kan ook allemaal anders.
 
Kan iedereen in zijn dagelijks leven iets met filosofie doen?
Mensen zeggen weleens tegen mij: “ik weet niks van filosofie, en ik heb nog nooit een filosofisch boek gelezen, maar ik zou het wel leuk vinden om in de kroeg te kunnen filosoferen. Wat moet ik dan doen?” Dan raad ik eigenlijk een soort stappenplan aan. Bedenk met de mensen met wie je daar zit: “Wat is nou iets dat volkomen vanzelfsprekend is?”

Dat mag zijn op het gebied van werk, op het gebied van vrije tijd, kleding of relaties. Of hoe je elkaar begroet. “Wat is helemaal vanzelfsprekend?”, “Waar stel ik nooit een vraag bij?” En als je dan iets gevonden hebt, waarvan je zegt: “Ja dat is zo vanzelfsprekend. Ik zou niet eens weten waarom je daar een vraag bij zou moeten stellen”, dan moet je dat gaan bevragen. Dan kom je denk ik heel snel tot een filosofisch gesprek.

Een paar jaar geleden gaf ik bijvoorbeeld een groepje een cursus filosofie, en toen bedacht iemand: “Ja het is heel vanzelfsprekend dat vrouwen make-up dragen en mannen niet.” Het is heel wonderlijk om met elkaar te bedenken: “maar hoe is dat ooit zo gegroeid?”. In Amsterdam beginnen inmiddels ook mannen steeds vaker make-up te dragen, of nagellak, maar toentertijd was dat nog veel minder gebruikelijk. En ik denk dat in het grootste deel van Nederland eigenlijk gewoon de standaard is: vrouwen dragen make-up, mannen niet. Maar waarom eigenlijk?

Een andere mooie manier om snel in een filosofisch gesprek te duiken is om je bij een woord dat veel gebruikt wordt af te vragen wat de betekenis ervan is. Iedereen heeft de mond vol van ‘authenticiteit’, maar wat bedoelen we daar eigenlijk mee? Zo begon de Westerse filosofie bij Socrates in Athene, die aan iedereen op straat vroeg: “wat is moed eigenlijk?”, “wat is geluk?”, “wat is liefde?” Je ontdekt in die gesprekken altijd nieuwe dingen.
 
Kun je filosofie inzetten om een beter leven te leiden?
Dan zit je echt in de levenskunstfilosofie. Er zijn veel technieken, oefeningen en gedachte-experimenten bedacht die je kunnen helpen om beter te accepteren waar je toch geen invloed op hebt. Of je niet gek te laten maken door verlangens die de samenleving je aanleert.
 
Noem eens zo’n denktechniek?
Deze komt van de stoïcijnen. Als je bijvoorbeeld onrustig bent, of je hebt veel tegenslagen, het eerste wat je dan doet, is twee lijstjes maken. Wat zijn dingen waar ik wel invloed op heb, en op welke dingen heb ik geen invloed? We verzetten ons namelijk bewust of onbewust vaak tegen dingen waar we toch geen invloed op hebben, dingen die al gebeurd zijn bijvoorbeeld.

Of een andere stoïcijnse oefening is: voordat je iets gaat doen dat je spannend vindt, stel je concreet voor dat het helemaal misgaat. Het idee is dat mocht het dan een beetje misgaan, jij je hierop tenminste al hebt voorbereid. En er zijn onderzoeken die dit lijken te onderstrepen. Bijvoorbeeld bij darters die dit doen en vervolgens beter gooien dan hun gemiddelde score.
 
Kan een leek ook zelf zulke technieken bedenken?
Ik denk het wel. Een van de technieken die de stoïcijnen gebruiken om dingen makkelijker te accepteren is als volgt. Stel er gebeurt iets vervelends. Dan kun je denken: “A, shit, dit is mijn fout, dit was mijn kans op een goede carrière”. De stoïcijnen zouden dan zeggen: “Probeer je te bedenken wat je tegen je beste vriend zou zeggen als die in dezelfde situatie zou zitten. En zeg dat dan tegen jezelf.” Soms als ik die techniek met mensen bespreek, reageren ze met: “Ja, maar dat doe ik zelf al weleens. Mijzelf als mijn eigen vriend of vriendin toespreken.” Mensen zijn vaak filosofischer dan ze zelf doorhebben.
 
Is het een optie om van filosoferen een routine te maken?
Jazeker. Je kunt natuurlijk met vrienden afspreken om met enige regelmaat te filosoferen. Maar je kunt het ook voor jezelf doen, door aan het eind van de dag een oordeel op te schrijven dat je ergens over hebt gehad. En vervolgens draai je dit oordeel dan 180 graden om en ga je op zoek naar zoveel mogelijk argumenten voor het tegenovergestelde oordeel. Je traint daardoor je ‘perspectivistische lenigheid’ en zorgt er voor dat je met een meer open geest in de wereld staat.
 
Verandert filosofie levens?
Ik zag laatst de documentaire ‘Young Plato’. Die gaat over een directeur van een basisschool in Belfast, waar katholieken en protestanten samenleven, en waar nog veel wrok is. Om met hen de spiraal van geweld te doorbreken, geeft hij filosofieles op de basisschool. En dan bevraagt hij zijn leerlingen.

Bij een conflict krijgen ze geen straf, maar stelt hij ze vragen, over “Wat is vriendschap?”, “Wat is er net gebeurd?”, “Wat zou je eigenlijk vinden dat er zou moeten gebeuren?” En als je dat kijkt, krijg je het idee dat er een soort bewustwording optreedt. Dat ze niet alleen meer primair reageren, maar dat ze leren om even stil te staan, en bedenken: “Wat doe ik hier?”

Dus het is eigenlijk heel maatschappelijk relevant?
Ik denk dat filosofie een belangrijk medicijn kan zijn tegen de echokamer waarin iedereen alleen nog maar hoort wat die toch al zelf zegt of vindt. Je kunt het gebruiken om jezelf uit te dagen om wat je normaal vindt apart te gaan vinden, en wat je apart vindt normaal te gaan vinden. Daarmee sta je ook veel meer open voor anderen.
 
Ik zag filosofie tot nu toe vooral als iets theoretisch. Maar dat klopt dus niet.
José Ortega y Gasset zei: “Het leven is als wakker worden op een podium.” Dan kijk je om je heen en dan denk je : “Hè? Wie ben ik? Waar ben ik beland? Wat wordt er van me verwacht? Houdt het ooit nog op?” Volgens Gasset zijn dat de vragen van het leven. Uit die vragen borrelt de filosofie op. Die kan tot de fijnste abstracties gespecificeerd worden, maar ergens komt het allemaal voort uit die hele basale, concrete vragen.

Ik denk dat de publieksfilosofie en de academische filosofie elkaar kunnen versterken. Socrates begon op straat met filosoferen. Dat vind ik mooi aan de publieksfilosofie, dat het weer teruggaat naar die straat.