Waarom verandering zo lastig is

Terwijl we verandering toejuichen, willen we tegelijkertijd vaak niets liever dan dat dingen hetzelfde blijven. Verandering is nodig voor vooruitgang, maar zorgt ook altijd voor verlies. Niet alles wat goed is, kan namelijk naast elkaar bestaan. Lees in dit artikel over de dubbele houding die we hebben ten opzichte van verandering.

Gedurende het grootste deel van de geschiedenis geloofden mensen niet dat de wereld veel veranderde of, sterker nog, dat verandering ooit positief kon zijn. Stabiliteit en cycliciteit waren de idealen. Dezelfde verhalen werden steeds opnieuw verteld, tijd werd eerder gezien als een wiel dan als een pijl, technologie ging nauwelijks vooruit, ambachten werden van generatie op generatie doorgegeven en de sociale orde leek onveranderlijk.
Tegenwoordig zijn we, daarentegen, geobsedeerd door verandering. Ons is geleerd dat wijdverspreide en frequente verandering onontkoombaar is – én dat het een groot voordeel is. We hebben medelijden met de mensen van vroeger en denken dat we het goed doen als we openstaan voor voortdurende revolutie.

Toch is ons vermogen om ons aan te passen aan verandering niet vanzelfsprekend en zeker ook niet ongecompliceerd. Het gebied waarin de voordelen van verandering het duidelijkst zijn, is de wetenschap. Het prototype van de helikopter die Paul Cornu in 1907 bouwde, was een indrukwekkende constructie van multiplex, touw en fietswielen. Maar het is zonder twijfel veel minder goed in verticaal opstijgen en zweven dan de nieuwste machines van Airbus. De richting van verandering in de technologie is duidelijk, net als het gevoel van vooruitgang. Ook de geneeskunde biedt talloze soortgelijke voorbeelden. Dit verleidt ons om te generaliseren en te denken dat verandering in het algemeen altijd extreme voordelen met zich meebrengt. Het hoopvolle gevoel dat gerechtvaardigd is voor specifieke gebieden, zoals rotorbladen en antibiotica, wordt uitgebreid naar andere gebieden waar de relevantie en legitimiteit ervan veel minder zeker zijn.

Neem bijvoorbeeld politieke en maatschappelijke verandering. We weten – uit geschiedenisverhalen of uit ons eigen leven – dat de oude manieren niet alleen maar slechter waren. Ze bevatten belangrijke waarheden en soorten geluk die ons nu ontgaan. De dorpen waren stiller, de winkels beperkter, de omgangsvormen soberder, maar er was een openheid voor ervaring, een gegrondheid en een dankbaarheid waar we misschien naar verlangen in de waanzin van het caleidoscopische heden.

Om de wil tot actie op te roepen en te zorgen dat wijzelf en de mensen om ons heen ergens voor durven gaan, hebben we geen andere keuze dan de voordelen van verandering tactisch te overschatten. We doen dit ook bij huwelijken, echtscheidingen, verhuizingen, het starten van een bedrijf of het overplaatsen van de kinderen naar een andere school. Natuurlijk volgt er soms ook echt een goed resultaat, maar zelfs dan zal er ook een scala aan subtiele verliezen zijn. Niet alles wat goed is kan naast elkaar bestaan. De uitkomst is altijd meer ambivalent dan we ons van tevoren kunnen voorstellen. Nostalgie is niet alleen voor simpele zielen, het is een natuurlijke reactie op wat verloren gaat, zelfs bij elke echte verbetering.

Hoe open we ook staan voor verandering, het zit in de aard van revoluties dat we makkelijk de boot missen. Vaak komen ze gewoon te snel. Vele generaties lang leefden de mensen in de oude stad Pompeii een welvarend leven. De grond was goed, het klimaat was vriendelijk. Ze bouwden prachtige huizen. Ze plantten wijngaarden op de hellingen van de nabijgelegen Vesuvius, terwijl al die tijd de druk van de magna binnenin langzaam toenam. De mensen gaven etentjes, streden voor status, kochten kunstwerken en scanden de horizon af op veranderingen, positief en negatief. Alleen hield niemand rekening met de piek boven de skyline van de stad. Het verhaal van Pompeii is aangrijpend omdat het een verhaal is van een onschuld die we weten dat we op een bepaalde manier zelf ook hebben. Ook voor ons zal iets wat we botweg negeren waarschijnlijk de oorzaak zijn van onze plotselinge ondergang. We sturen blind, gaan gewoon door met onze normale bezigheden in de natuurlijke veronderstelling dat wat vandaag veilig voelt, dat morgen ook zal zijn.

Of we passen ons niet aan omdat verandering juist zo langzaam gaat. De zee is misschien een betere metafoor dan een vulkaan. Jaar na jaar vreten de golven geleidelijk de rotsen aan; volledige verandering vindt plaats door minieme onmerkbare acties. We kunnen niet geloven dat kleine kabbelende bewegingen het kunnen winnen van enorme rotsen. Maar dat kunnen ze wel.

Om verandering op waarde te kunnen schatten, moeten we vaak verder kijken dat we in eerste instantie geneigd zijn te doen. Toen Thomas Edison de eerste gloeilamp liet zien, leek het er niet op dat de wereld op het punt stond te veranderen. Het was een bizar apparaat, totaal anders dan wat mensen in hun huis zouden willen hebben. Gas was (in het begin) zoveel veiliger en goedkoper. Potentiële geldschieters waren zeer sceptisch. Maar toen de grote bankier J.P. Morgan het zag, begreep hij meteen de mogelijkheden. De lamp zag er belachelijk uit, maar alleen op een oppervlakkig niveau. Morgan herkende een blijvend idee in een merkwaardig jasje. De bankier was goed in wat wij patroonherkenning noemen. Hij had het vertrouwen en de wijsheid om continuïteit te zien terwijl anderen alleen in termen van lelijke breuken dachten. Hij had al eerder verandering gezien, met de spoorwegen en staal, en begreep deze als nieuwe benaderingen van eeuwenoude problemen. Morgan had als het ware andere exploderende bergen bestudeerd.

We onderschatten de mogelijkheden voor verandering deels omdat onze levens zo kort zijn. We kunnen maar een paar revoluties eerste hand meemaken. Daarom laten we ons misleiden door indrukken van stabiliteit – zoals kinderen die hun ouderlijk huis beschouwen als een eeuwig deel van de aarde. Onze aangeboren fout is om ons voor te stellen dat wat solide lijkt, dat ook moet zijn. We raken gewend aan gaslampen, die zijn er al sinds we op aarde zijn, dus waarom zouden ze verdwijnen? We zijn eraan gewend dat onze keurige boomgaarden in de zon rijpen op de hellingen van een vruchtbare berg; waarom zou hier een inferno komen?

Deze denkfout heeft filosofen lang gefascineerd. Bertrand Russell stelde zich een kalkoen voor die gewend was om gevoerd te worden door een boer. Kalkoenen hebben, net als wij, een kort geheugen, dus als ze de laarzen van de boer horen, zijn ze er zeker van dat ze gevoed zullen worden, zoals altijd. Maar ja, dan is het opeens de week voor Kerstmis…. De kalkoen is een gewoontedier, net als wij een groot deel van de tijd zijn. Toch hebben wij iets dat de kalkoen niet heeft: de reden. Een filosofische kalkoen zou zich hebben afgevraagd waarom de boer hem nu elke dag zo hielp, hij zou hebben gespeculeerd over mogelijke redenen die tot nu toe onbekend waren. De aanwezigheid van een mysterieuze factor zou het arme dier misschien ook wel nachtmerries hebben opgeleverd. Gemakzucht verslaan we namelijk niet zozeer door voortdurend op scherp te staan, maar wel door te proberen dieper en sceptischer na te denken over de werking van de werkelijkheid.

Het is uiteindelijk heel begrijpelijk dat verandering zo beangstigend, of op zijn minst triest, is: het grootste deel ervan zullen we niet meer meemaken. Onder ons incidentele gebrek aan aanpassingsvermogen schuilt een angst voor de verandering die ons op een dag zal wegvagen. Omdat we zo blootgesteld zijn aan verandering in onszelf, proberen we dingen te maken of te beschermen die langer meegaan dan wij, inclusief organisaties. We hebben zoveel te verwerken in termen van verandering in ons lichaam, geen wonder dat we vaak diep geïnteresseerd zijn in dingen die zich verzetten tegen verandering in de buitenwereld.

We kunnen inzien waar we het meest om geven, als we onszelf afvragen wat we hopen dat nooit verandert.