De schaduwkant van de growth mindset

De belofte van de growth mindset is simpel: je kunt groeien, zolang je dit maar gelooft en je je er op de juiste manier voor inspant. Het idee inspireert, maar kent ook een schaduwkant. Wat zich presenteert als een zacht motiverende gedachte kan ontaarden in een eigen schuld dikke bult-gevoel. Want wat gebeurt er als we groei niet alleen als mogelijkheid zien, maar ook als constante verplichting? Hoe kunnen we groeien in ons denken over groeien?

Wat is een growth mindset?

De term ‘growth mindset’ werd voor het eerst geïntroduceerd door Carol Dweck, hoogleraar psychologie aan Stanford University. Volgens haar verwijst een growth mindset naar het geloof dat vaardigheden en intelligentie ontwikkeld kunnen worden door inzet, het gebruiken van de juiste strategieën en volharding. Dit staat tegenover een ‘fixed mindset’, waarbij je denkt dat talenten vaststaan en aangeboren zijn. Dweck laat in haar werk zien dat het stimuleren van een growth mindset tot meer groei leidt. Zo bleek uit een van haar bekende experimenten dat kinderen die werden geprezen om hun inzet (“Wat heb jij hard gewerkt!”) minder snel opgaven en eerder moeilijkere uitdagingen aangingen dan kinderen die complimenten kregen over hun intelligentie (“Jij bent duidelijk heel slim!”).”

In veel scholen en organisaties wordt het idee van een groeimindset inmiddels omarmd en ook wij gebruiken het regelmatig in trainingen als een tegengif tegen perfectionisme. Het biedt troost en ruimte voor actie wanneer je je realiseert dat fouten maken erbij hoort en zelfs noodzakelijk is om te kunnen leren. Het spoort aan om te experimenteren, nieuwe uitdagingen aan te gaan, vragen te stellen en zelf het heft in handen te nemen.

De schaduwzijde van de growth mindset

Maar naast dat de groeimindset ons helpt te groeien, heeft het ook een gevaarlijke kant. Want wat gebeurt er wanneer constant de nadruk op groei en ‘effort’ wordt gelegd? Wat als leerlingen steeds maar weer worden aangespoord om door te zetten en werknemers continu worden gevraagd om zichzelf te verbeteren?
De growth mindset past perfect in wat filosoof Byung-Chul Han de ‘prestatiesamenleving’ noemt. In zijn boek ‘De vermoeide samenleving’ beschrijft hij hoe we niet langer onderdrukt worden via mechanismes van dwang en controle, maar dat we hebben geleerd onszelf te dwingen tot constante productiviteit. We zijn gegaan van een commando-samenleving waarin centraal stond wat we niet mogen, naar een samenleving waar het ‘kunnen’ de boventoon voert. “In plaats van verbod, gebod en regulering, komen project, initiatief en motivatie”, schrijft Han. Daarbij komt de controle en druk niet meer van buitenaf, maar hebben we deze geïnternaliseerd. We dwingen onszelf om steeds maar productiever te worden. De growth mindset belooft vrijheid – de vrijheid om te proberen, te leren en te ontwikkelen. Maar in een prestatiecultuur slaat dit om in een nieuwe vorm van dwang: de verplichting om jezelf voortdurend te verbeteren.

We worden zo niet vergevingsgezinder naar falen, maar verschuiven slechts wat telt als falen. Wanneer we het gevoel krijgen dat een growth mindset een vereiste is, is falen niet langer simpelweg ‘iets niet goed kunnen’; maar wordt falen het gebrek aan groei. Je faalt als je niet alles geeft om beter te worden. Je faalt als je je werk prima doet, maar niet die extra kilometers rent. Je faalt als je middelmatig bent in een hobby en er geen side hustle van weet te maken. Je faalt als je echt geen idee hebt wat je dit jaar nu weer als ontwikkeldoel moet hebben.

Je kunt zelfs falen in falen. Die omgevallen toren van blokjes is niet meer slechts dat –een omgevallen toren van blokjes-, nee, het is een les die je moet leren. En mocht je falen in de les leren van falen, dan is dat natuurlijk het grootste falen.

In plaats van dat een groeimindset een alternatief biedt voor onze prestatiegerichte cultuur, vloeit het er naadloos in en legt het nog wat extra druk op het maakbare. Hoe goed we ergens in worden is niet afhankelijk van onze aangeboren talenten, maar van onze mindset en inzet, leren we onszelf te vertellen. Als het niet lukt, heb je geen excuus, het ligt toch echt aan jezelf en volgende keer moet je nog harder je best gaan doen. In plaats van dat de growth mindset ons helpt liever voor onszelf te zijn, draagt het zo bij aan de constante oorlog die we met onszelf voeren.

Het resultaat? Stress, burn-out, depressie, angst, constante ontevredenheid en vooral uitputting – van onszelf en van onze wereld.

Voorbij instrumentele rationaliteit

In onze adoratie van groei, gaan we namelijk vaak voorbij aan een cruciale vraag: wat voor groei is goed voor ons? Wat voor groei helpt ons een gelukkiger leven te leiden, wat voor groei helpt de mensen om ons heen en wat voor groei is waardevol voor de wereld waarin we leven? En al helemaal vergeten we de vraag te stellen: wat voor soort groei leidt tot achteruitgang?

In de sociologie en filosofie is er een bruikbaar onderscheid dat helpt om hierover na te denken: het onderscheid tussen instrumentele rationaliteit en waarde-rationaliteit. Instrumentele rationaliteit is denken dat gericht is op hoe we een specifiek doel bereiken. Groei is vanuit dit perspectief efficiënter worden in het bereiken van doelen. Waarde-rationaliteit gaat om het denken over welke doelen, en dus ook welke groei, het nastreven waard zijn. Instrumentele rationaliteit gaat over het hoe, waarde-rationaliteit over het waarom.

Max Horkeimer schreef in de jaren 40 dat het denken steeds instrumenteler was geworden. Sinds de Verlichting werd de rede meer en meer ingezet om de wereld efficiënter en beheersbaarder te maken, zonder oog voor de destructieve gevolgen hiervan.

En nu in de 21e eeuw is slim inmiddels veranderd in SMART (specifiek, meetbaar, acceptabel, realistisch en tijdgebonden).

In een samenleving waarin instrumentele rationaliteit domineert, wordt een groeimentaliteit ook snel een middel voor het bereiken van meer efficiëntie, betere prestaties en hogere productiviteit, zonder dat het uiteindelijk echt bijdraagt aan het welzijn van jezelf en anderen. Als je niet uitkijkt wordt alles ingekapseld door deze logica. Je mediteert om meer werk aan te kunnen zonder te stressen, wandelt om scherper te denken en beoordeelt je relatie op de bijdrage die het levert aan je persoonlijke groei. Voor je het weet, is álles een optimalisatieproject geworden. We vergeten de vragen van de waarde-rationaliteit: waarom willen we groeien, en waartoe leidt dit? Wat is er werkelijk nodig om tot vooruitgang te komen? In wat voor wereld willen we leven?

Groeien in en ons denken over groei

Zitten we vast in deze manier van omgaan met groei? Niet als we een growth mindset aannemen en geloven dat we kunnen groeien in ons denken over groei!

We kunnen met elkaar in gesprek gaan over onderliggende waarden. We kunnen kinderen aanmoedigen om lastige vragen te stellen en te filosoferen over antwoorden. We kunnen volwassenen aanmoedigen om dit ook te doen. We kunnen lessen trekken uit de momenten dat we uitgeput zijn en het gevoel hebben dat we onszelf voorbij zijn gerend.

En we kunnen dat soms ook gewoon even lekker niet doen.