De vergeten rol van zingeving bij psychisch lijden

Prof. dr. Jim van Os ontmoet als psychiater dagelijks mensen die psychisch lijden. Hij zet zich landelijk in voor een hernieuwde blik op de psychiatrie: van diagnostiseren en mensen in een hokje willen stoppen, naar luisteren en meeleven. Van Os is 12 mei te gast bij de Masterclass: Mentaal gezond in een gestoorde wereld. We spraken hem alvast over hoe zingeving helpt bij het vinden van je mentale gezondheid in een gestoorde wereld.

U zegt weleens dat de zingeving uit de samenleving is verdwenen?
“Religie, spiritualiteit en zingeving staan enorm onder druk in de neoliberale samenleving waarin het veel meer gaat over de focus op consumptie en kortetermijnbeloning. Er is minder ruimte om heel lang naar iets toe te werken, of voor inzet op verbinding met elkaar. Of nadenken over: ‘waarom ben ik hier? Wat is de zin van het leven?’ En ook onderdeel zijn van een groter geheel. De samenleving is gericht op concurrentie en vergelijking met elkaar. Het is niet vanzelfsprekend dat je je gedragen weet door je gemeenschap. Al op het moment dat je op aarde komt, moet je succes uitstralen. Succes is een keuze. Als je niet meedoet, ben je een loser.”

Hoe versterkt dat het psychisch lijden?
“Met de scheiding van religie en wetenschap zijn we psychisch lijden door een wetenschappelijke bril gaan bekijken in tegenstelling tot een religieus-spirituele bril. We hebben een heel kennisbolwerk gebouwd rond het fenomeen dat mensen zich psychisch niet wel voelen. Dat is een soort ‘stoornisme’-beweging geworden. En die zegt: ‘U hebt een probleem en dat zit in uw hoofd, en wij gaan dat voor u fiksen met een diagnose, want wij hebben evidence-based behandelingen.’ Maar de open science [red. de beweging die zich inzet voor het toegankelijker maken van de wetenschap], ziet dat de data niet kloppen met het verhaal dat we vertellen. De diagnoses en die criteria, passen niet op de complexiteit van psychisch lijden en de subjectiviteit ervan.”

Hoe ziet psychisch lijden er eigenlijk uit?
“Psychisch lijden is een bewustzijnsstaat. En dat maakt het al meteen ingewikkeld: want wat is bewustzijn? We vermoeden dat bewustzijn voortkomt uit de voortdurende wisseling van emotionele staten die een mens heeft door de dag heen. En dat we met die voortdurende beweging van emoties bij onszelf, letterlijk het bewustzijn bij onszelf naar binnen projecteren. We kunnen ervaren, dat we ervaren. We hebben een soort dialoog met onszelf. En in die dialoog kunnen er dingen gebeuren waardoor je je onwel voelt.

Wat mensen zeggen, is dat psychisch lijden ontstaat wanneer die voortdurende beweging van emoties stokt. Dat je blijft hangen in een negatieve staat en dat het vanzelfsprekende herstel niet meer gebeurt. De beweging is weg. En mensen zeggen dan hoe dat voelt: dat voelt als dat de toekomst er niet meer is. Je voelt je hopeloos.

Normaal gesproken heb je een soort automatisch gevoel van toekomst in dat brein dat een verhaal vertelt. Maar dat verhaal houdt soms op. Dat is onbegrijpelijk voor een mens.”

Dus iets van een toekomstbeeld is nodig om gelukkig te zijn, maar de toekomst is er nog niet. Is het dan gezond om jezelf voor de gek te houden?
“Ja, natuurlijk! Je kunt zeggen voor de gek houden, maar we hebben gewoon een gebrek aan informatie. Er komen druppels informatie via de zintuigen bij ons binnen. Maar 95% moeten wij zelf maken om een beeld te hebben van de wereld om ons heen. En ons brein helpt ons daarbij, op een hele mooie manier. En dan kun je zeggen, ja, dat is een illusie of we zijn gek, maar in wezen maakt ons brein, of onze geest het verhaal op basis van wat zintuiglijk tot ons komt. En dat verhaal is heel persoonlijk, het is gebaseerd op een vergelijking met alle andere dingen die we eerder hebben meegemaakt.”

En als dat ophoudt, ben je psychisch aan het lijden?
“Psychisch lijden is vreselijk, want je denkt meteen aan de dood. En je gaat je er ook toe verhouden, want we verhouden ons tot ons eigen bewustzijn. Die negatieve staat die niet meer herstelt, begint machtig en dwingend aan te voelen. Dus mensen die het beschrijven, zeggen: ‘er zit een grote, zwarte hond in mijn mentale ruimte’ of ‘ik hoor stemmen en ik moet doen wat die stemmen zeggen. Die stemmen hebben macht over mij. Ik moet naar de ijskast gaan en dat glas alcohol pakken.’

En als het maar diep genoeg gaat, dan wordt het psychotisch. Dan wordt het niet meer beleefd als: ‘ik ben schuldig’. ‘Ik moet me schamen’. ‘Ik moet dood’. Maar als de negatieve staat diep genoeg is, dan ga je dat van buiten jezelf horen. Dan wordt het bijvoorbeeld een stem die zegt ‘jij moet dood’, of: ‘jij bent schuldig’.”

U pleit voor een proces van relatie, waardoor je dat verstoorde evenwicht kan herstellen. Kunt u dat proces beschrijven?
“Ja, wat wij ten eerste adviseren bij psychisch lijden: ga niet aan stoornisme doen, maar luister gewoon. Hoe ziet het er bij deze persoon uit? Dat is bij iedere persoon uniek. Ga naar de ervaring toe in plaats van het te objectiveren en in een diagnostisch doosje te stoppen.

Het tweede hebben we geleerd van die vijf eeuwen wetenschap sinds Galilei. En er is één keihard bewijs van wat helpt bij psychisch lijden, namelijk een ander mens. Bij psychisch lijden is het de andere mens zelf die voor herstel zorgt.

Wat de wetenschap laat zien, is dat psychisch lijden eigenlijk in een soort driehoek kan worden gekanaliseerd. En de driehoek, dat zijn drie elementen. De eerste is een creator. Een creator is een persoon die psychisch lijdt. Die moet een oplossing creëren. Want niemand gaat je fiksen. Jij moet een oplossing creëren.

De tweede de co-creator. Dat is de andere mens die jou gaat helpen om die oplossing te creëren. En het derde element, wat heel goed kan werken bij het creëren van die oplossing, is een ritueel. En dat kan van alles zijn. Zolang het maar aansluit bij het wereldbeeld van de creator.

Als je bijvoorbeeld als co-creator gaat zeggen: hier heb je een antidepressivum en die creator zegt: ‘ik geloof daar helemaal niet in en ik wil het helemaal niet. Dan kan je er de donder op zeggen dat het ook niet gaat werken. Dus als je iemand iets aansmeert wat niet bij zijn wereldbeeld past als ritueel, dan werkt het niet. Als iemand bijvoorbeeld zegt: ‘ik geloof in diergeleide therapie en werken met honden. Want honden liegen niet en die vertrouw ik. Ik wil een ritueel met honden hebben.’ Nou prima, dan doe je een ritueel met honden.

Maar er zijn ook voorwaarden aan de relatie tussen de creator en de co-creator. Er moet een sterke, therapeutische relatie ontstaan van echte betrokkenheid, empathie, luisteren en emotionele expressie faciliteren. Daar moet behoorlijk in geïnvesteerd worden, omdat er uiteindelijk ook een beetje ruzie gemaakt moet worden. Want zonder conflict ga je er niet komen. Het is nodig om de mensen te helpen bij verandering in hoe ze naar zichzelf kijken of hoe ze ervaren. En wat ook nodig is, is dat de co-creator enige vaardigheid heeft met het ritueel dat wordt gebruikt. Dat die daarmee overweg kan.

Wat je als co-creator het eerste doet, de eerste hulp bij psychisch lijden, is presentie. Je zegt: ‘ik ben er je kunt je shit gewoon tegen mij vertellen. Ik luister en ben geïnteresseerd.’ En je straalt uit dat er dat verandering mogelijk is. Je laat hoop zien. Hoop dat dingen in beweging kunnen komen. En alleen al door die eerste hulp ontstaat er ruimte om aan de slag te gaan om samen te gaan ploeteren. En dan ben je al een heel end. Maar je moet echt eerst contact maken, zodat er in die mentale ruimte waar die machtige aanwezigheid is, ook een beetje plek is voor jou. En dan ga je aan de slag.

Wij zijn als therapeuten voortdurend op zoek naar duwtjes. Duwtjes geven in een complex systeem van bewustzijnstaten die we niet begrijpen maar toch proberen in de goede richting te krijgen. Daar kan je ervaring in krijgen en dan ben je niet eens beter dan mensen zonder ervaring, blijkt uit onderzoek, maar je leert wel volhouden. Je leert wel om niet op te geven.”

En wat gebeurt er als zoiets lukt?
“Mensen met psychisch lijden rapporteren op gegeven moment hele subtiele veranderingen. Vaak blijft het lijden gewoon: de stem blijft, de somberheid blijft, de doodswens blijft, de angst blijft of de zuchtigheid blijft; maar ze gaan zich er iets anders toe verhouden. Het wordt iets minder machtig en het wordt minder dwingend en allesbepalend waardoor mensen meer om de bocht kunnen kijken en weer een beetje toekomst gaan zien. Dan zeggen ze dingen als: ‘het licht gaat weer aan’ of ‘de hond is rustiger’. Het is er nog wel, maar ze verhouden zich er anders toe.”

Heeft u zelf iets van een niet-wetenschappelijk geloof?
“Ik geloof in het niet-weten. Er zijn een heleboel dingen die we niet in lineaire wetenschap kunnen vangen en ik sta heel erg open voor andere benaderingen. Een heleboel mensen zeggen dat ze ontstijging ervaren als een manier om voorbij dat psychisch lijden te kunnen kijken. Ontstijgen via meditatie, via muziek of via psilocybine bijvoorbeeld. En dat is niet te bestuderen in het fysieke domein. Je kunt het alleen in geesteswetenschappelijke termen duiden. Maar het is wel belangrijk!

Als patiënten zeggen: ik heb een ontstijgingservaring gehad, een spirituele ervaring gehad of ik heb met God gesproken en ik heb nu weer grip op mijn psychisch lijden; waarom zou ik dat niet geloven? Dat je dat serieus moet nemen, en dat dat een valide ervaring is, dat is evident.

Heel veel van wat mis is gelopen in de psychiatrie is dat we ook bang zijn voor complexe ervaringen als psychose of verslaving. Onze eigen angst daarvoor maakt dat we het natuurwetenschappelijk willen reduceren tot iets veiligs. Maar je kunt ook zeggen, we begrijpen het niet, maar laten we maar naar die ervaring toegaan en er samen met die persoon contact over hebben.”

Wat zou u mee willen geven aan de lezer als die zichzelf ergens mee wil helpen?
“Mijn eerste advies is, vermijd de medicaliseringstrap. Ga niet denken: ‘ik moet een specialist zien die mij gaat fiksen’. Dat gebeurt niet. Denk wel: ‘welk zinvol ritueel zou ik nou kunnen doen dat mij gaat helpen?’ Liefst in de context van een ander mens. Iemand die betrokken is en met mij als co-creator wil functioneren. Waar kan ik die vinden? Dat kan een vriend zijn, of een kennis, of een complementair werkende, of een Ayahuascacoach, of een sportcoach of wie dan ook. In ieder geval iemand met wie jij een klik hebt. Je hebt een klik nodig met iemand en ook met het ritueel. En de co-creator moet ook vertrouwen hebben in het ritueel.”

Zou u dat ook aan iemand aanraden die happy is?
“Ja, als onderhoud. Zeker. Werken aan rituelen is sowieso belangrijk. Samen met andere mensen. Dat wij samen een ritueel ondergaan, dat is onderdeel van collectieve zingeving. Zingeving kun je trainen.

Je kunt elke dag trainen om terug te kijken: waar ben ik nou dankbaar voor? Waar zit mijn compassie nou eigenlijk? Ik heb botsingen gehad, maar kan ik ook compassie proberen te voelen voor die anderen met wie botsingen heb? Je kunt het gewoon trainen! En je kunt ook collectieve zingevingservaringen met elkaar ervaren. Vroeger deed je elke week rituelen in de kerk. Maar het hoeft niet religieus te zijn. Het kan ook spiritueel zijn. De zingeving gaat over je samen gedragen voelen. Onderdeel zijn van een groter geheel. Voelen dat het leven ergens naartoe gaat, een doel heeft, samenhang heeft en betekenis heeft. Dat je altijd samen naar betekenis zoekt tussen de hobbels die je tegenkomt.

Dat is geen gezwets. Dat is de kern van ons zijn. Van wie wij zijn. Je kunt het ook zelfs biologisch verdedigen. Namelijk dat wij over een evolutie van honderdduizenden jaren helemaal gevormd zijn om te zoeken naar een toekomstbeleving en die met elkaar te delen. En die ook weer af te stemmen. Zo zijn we. Dat hebben we nodig.”