Leonardo da Vinci: meester van de renaissance en de vader van het uitstelgedrag

Wie is de bekendste kunstenaar ooit? Als je dat aan tien mensen vraagt, roepen er acht in koor: “Leonardo da Vinci!”. Maar Da Vinci zelf was minder tevreden over zijn nalatenschap. Op zijn sterfbed jammerde hij tegen zijn vriend en mede-renaissance-meester Giorgio Vasari, dat hij niet genoeg had geschilderd. Met zijn 25 werken, waarvan er sommige niet eens af zijn, heeft de man niettemin een mythische status bereikt in de kunstwereld.

Lijd je weleens onder je eigen uitstelgedrag? Stel jezelf dan gerust met de gedachte dat je in goed gezelschap bent. Leonardo da Vinci’s kleine aantal schilderijen laat zien: met kwaliteit kom je verder dan met kwantiteit. Al tijdens zijn leven stond hij bekend als de “Goddelijke schilder”. En dat is niet alleen omdat hij een beschermeling was van de Paus.

De vernieuwende kracht van Da Vinci’s schilderijen

Op jonge leeftijd verhuisde Da Vinci met zijn ouders naar Florence, het centrum van het Christelijke Humanisme. Zijn ouders deden niets met kunst, maar Da Vinci werd studiojongen in het prestigieuze atelier van Andrea del Verrocchio, waar ook Botticelli werd opgeleid. Del Verrocchio zag zijn talent, werd zijn leermeester en onderwees hem talloze technische vaardigheden, zoals beeldhouwen en hout- en metaalbewerking. Schildertechnieken leerde hij door mee te werken aan Verrocchio’s schilderijen, zoals ‘De doop van Christus door Verrocchio‘. Het verhaal gaat dat Verrocchio zo onder de indruk was van Da Vinci’s schildertalenten, dat hij zelf besloot het maar bij het beeldhouwen te houden.

De doop van Christus door Verrocchio

Op zijn twintigste sloot Da Vinci zich aan bij het Sint-Lucasgilde. Een jaar later vervolledigde hij zijn eerste eigen tekening, een studie van het Toscaanse landschap, gemaakt met pen en inkt. Het zou nog zes jaar duren voordat Da Vinci zijn eerste echte opdracht kreeg. De klappers kwamen pas rond Da Vinci’s dertigste in de jaren 1480, toen Da Vinci drie bestellingen kreeg van welgestelde humanisten. Twee daarvan kwamen nooit af.

Studie van een Toscaans landschap door Da Vinci

Een van die onvoltooide schilderijen was ‘De boetvaardige Hiëronymus’, momenteel deel van de collectie van de Vaticaanse Musea. Maar ondanks die onvolledigheid baarde dit schilderij eind 15e eeuw al behoorlijk wat opzien. Het perspectief van dit werk was nooit eerder op een schilderij vertoond. Door de compositie van het schilderij ontstaat een 3D-effect dat men toen nog totaal niet gewend was. Dit effect versterkt het realistische gevoel van het schilderij en brengt de kijker in de ruimte met de emotie van de heilige Hiëronymuse. Bovendien vertaalt Da Vinci in het schilderij zijn anatomische kennis naar bijzonder realistische spierstructuren. Je kan de jammerende priester bijna aanraken, zelfs in deze staat van onvolledigheid. Een baanbrekend aanblik.

De boetvaardige Hiëronymus door Da Vinci

Het laatste avondmaal van Leonardo da Vinci

Tussen 1495 en 1498 schilderde Da Vinci in het Santa Maria delle Grazie-Klooster in Milaan het muurschilderij dat misschien wel zijn bekendste werk ooit is: ‘Het laatste avondmaal’. Ook bij dit meesterwerk ging de maak niet zonder slag of stoot. Da Vinci’s zoektocht duurde lang, en de kloosteroverste klaagde over de trage ontwikkeling van het schilderij. Da Vinci was hier niet van gediend, maar vond wel een oplossing voor zijn geworstel. Tot dat moment wist hij namelijk niet welk voorbeeld hij wilde voor het gelaat van Judas. Het verhaal gaat dat hij daarvoor uiteindelijk de klagende overste als model gebruikte.

Uit frictie ontstaat glans. En na drie jaren van zoektocht, experimenteren en trage voortgang, was daar dan toch een muurschildering die geschiedenis schreef. Het werk vertoont de reactie van de apostelen op de boodschap van Jezus dat iemand hem zal verraden. Ook hier schept het innovatieve perspectief, met Jezus direct in het midden, een sublieme setting voor de diverse emoties die worden overgebracht. Maar helaas. Omdat Da Vinci, kunstzinnig als hij was, een nooit eerder geteste schildertechniek had gebruikt, begon het schilderij al snel te vergaan. Niemand zou het originele schilderij nog zien zoals het ooit was bedoeld.

Ook de Mona Lisa schilderde Da Vinci niet in een dag

Hoewel de schattingen van historici wat uiteenlopen, duurde de maak van Da Vinci’s andere grote werk, ‘De Mona Lisa’, volgens kunsthistoricus L.C. Bambach van rond 1503 tot 1517. Dat is meer dan tien jaar voor een schilderij van 77 bij 53 cm. Ook in dit geval spreken historici van jaren waarin de meester het werk naast zich neerlegde en met andere dingen bezig was.

En had hij dat niet gedaan, dan had het werk er ongetwijfeld anders uitgezien. Wie weet had Da Vinci net even een andere emotie gevoeld, of viel het licht op zijn model net even anders. Het werk was nog steeds doordrongen geweest van de typische, fijngevoelige techniek die kenmerkend is aan al het werk van Da Vinci, maar het geeft toch te denken. Wat als Da Vinci dit meesterwerk in een jaartje had afgeraffeld?

Hoe Leonardo Da Vinci ons nu nog kan inspireren

Jarenlang werkte Da Vinci in dienst van de Paus zelf, in zijn paleis. Dat gebeurt niet zomaar: Da Vinci’s talent was al tijdens zijn leven veel groter dan hemzelf. Maar ook toen al was bekend dat hij bevlogen aan taken begon, maar ze zelden verder bracht dan een schets of wat hersenspinsels. Zelfs een opdracht van het hoofd van de Rooms-Katholieke kerk zelf maakte hij niet af, omdat hij aan een nieuw type vernis aan het knutselen was. En ondanks al die gebroken beloftes, werd zijn schaarse kunst ten diepste gewaardeerd.

Het moet gezegd worden: Da Vinci deed ook veel dingen naast het schilderen. Maar juist zijn schilderwerk, geworteld in een dijk aan technische kennis, staat nu bekend als toonaangevend voor de vernieuwende kracht van de renaissance zelf. Zou hij die impact hebben verwacht, toen hij op zijn sterfbed zijn spijt betuigde dat hij gefaald had om zijn eigen kunst te bedrijven? De tragiek van dit verhaal is, dat het er alle schijn van heeft dat Da Vinci zelf de invulling van zijn leven niet goed genoeg vond. Misschien was hij verlamd door zijn eigen drang naar perfectie, misschien overladen door zijn duizenden geniale ideeën.

Maar we kunnen zijn leven wel als een inspiratie zien. Niet alleen voor de zoektocht naar perfectie, kennis en kwaliteit, maar ook voor de les die hij ons leert. Als een meester als hijzelf na 67 jaar nog spijt kan hebben over hoe hij zijn tijd heeft gebruikt, ligt het dan niet voor de hand dat we daar allemaal weleens last van hebben?