Met kunst de blik verruimen

Genieten van kunst is een vorm van onthaasting, volgens Bart Rutten, artistiek directeur bij het Centraal Museum Utrecht. Hij is mede-initiatiefnemer van onze online reeks Kunstgeschiedenis door Museumdirecteuren en doet hiervoor de interviews. We spraken hem over de manier waarop we kunst in deze tijd tot ons nemen. Wat draagt Kunstgeschiedenis door Museumdirecteuren daaraan bij?

Een drieluik op een kerkaltaar 

“Kunst heeft een ongelooflijke gelaagdheid. Het kan op heel veel manieren tot je spreken,” vertelt Rutten in zijn ruime huiskamer met drie omvangrijke kunstwerken aan de wand. “Het kan spreken tot het gemoed, en tot het intellect. Het kan een vorm zijn van verdieping, troost, uitdaging of ontregeling. Met de hedendaagse overproductie van beeld is het belangrijk dat er ook kunstenaars zijn die een beeld met veel zorg in de wereld zetten.” legt hij uit. Het vakmanschap van de kunstenaar zelf is volgens hem een belangrijk onderdeel van de kunst. “Maar kunst heeft ook de kant van de beschouwer. Het publiek bepaalt mee of iets ook werkelijk kunst is die ertoe doet. In dat spanningsveld is het leuk om te werken.”  

Mooi of kunstzinnig beeld heeft volgens Rutten tegenwoordig een andere lading dan vroeger. Toen waren er geen musea, en kwamen mensen amper met kunst in contact. “De impact van een drieluik op een kerkaltaar, waar mensen wekelijks terugkwamen, kunnen we ons nu niet meer voorstellen. Maar die kracht koesteren we nog steeds,” Hij constateert dat stedelingen, meegesleurd door de dagelijkse hectiek, extra behoefte hebben aan kunst. “Het is een absolute vorm van onthaasting,” Je kunt er als museumbezoeker volgens hem het beste de tijd voor nemen. “Stel jezelf nieuwsgierig op. Geef het kunstwerk aandacht.”

Componeren met ingrediënten

Bart begon zijn studie met literatuurwetenschap, maar werd zo gegrepen door het bijvak Kunst uit de 20ste eeuw dat hij van studierichting switchte. Tijdens zijn laatste studiejaar was hij in Chicago bij het Institute of contemporary art, het ICA, op de tentoonstelling Negotiating Rapture. “Die ging over de vraag ‘hoe werkt kunst in het kader van vervoering? Daar zag ik combinaties waarvan ik dacht, ‘inderdaad ja!’ die abstracte kunstwerken hebben allemaal eenzelfde soort vervoering.”

Ruttens zoektocht voerde hem langs allerlei kunstvormen. Na een kunsthistorische scriptie over videokunst, toen een nieuwe tak van sport, startte hij bij het Instituut voor de Mediakunst MonteVideo waar hij acht jaar werkte. Daarna werkte hij drie jaar bij het SM’s (nu Design Museum) in Den Bosch als conservator beeldende kunst. Bij het Stedelijk Museum in Amsterdam zette hij zijn werk voort als hoofd collecties en maakte hij onder meer de tentoonstelling over het veelzijdige werk van Kazimir Malevich en Matisse. Deze laatste is nog steeds de best bezochte tentoonstelling uit de geschiedenis van dat museum.

Nu staat hij zelf aan het roer als artistiek directeur van het Centraal Museum in Utrecht. “Een goede tentoonstelling is altijd meer dan de som der delen. Vergelijk het met een concert. Als de opbouw niet klopt, of er vallen deelnemers uit de toon, dan is het geen fijn concert,” vertelt hij. “Er zit zoveel kracht in het combineren van goede beelden. Als je bijvoorbeeld een stadsgezicht uit de 17e eeuw en de 19e eeuw naast elkaar zet, dan gaat dat iets vertellen. Dat is het leukste wat er is. Dat is componeren met de ingrediënten die je als instelling hebt.”

Een voor- en nabeschouwing

Door de veranderende plek van kunst, is ook de rol van het museum in ontwikkeling. Het eerste museum in Nederland was het Teylers Museum in Haarlem. Dat werd geopend in 1784. “De missie van het museum was vroeger om zorg te dragen voor de kunst en het allemaal te laten zien.” legt Rutten uit.

Waar de aandacht tot voor kort vooral uitging naar de iconische status van de grote namen, is er tegenwoordig volgens Rutten meer aandacht voor de mens achter de kunst. “We willen de blik verruimen. Biografieën van de kunstenaar spelen een veel grotere rol. Juist de verbanden tussen kunstwerken vertellen een verhaal dat tot voor kort niet zichtbaar was. Wat is er al over gezegd? Hoe kun je die kennis actualiseren? Hoe je het bij elkaar zet, toont ook de betekenis van de werken. Maar de rol van de conservator moet nooit groter zijn dan die van de kunstenaar zelf. Je bent altijd dienend naar de kunstenaar toe.”  

“Zo kun je nadenken over hoe je de toeschouwer een voor- en een nabeschouwing kunt bieden om beter te begrijpen wat je ziet. Het is prettig als je iets van de achtergronden weet.“ Om de verhalen achter de kunst naar een breder publiek te brengen, zet Rutten graag nieuwe media in. Daarom presenteert hij Nu te zien voor de AVRO, en ook de reeksen Kunstgeschiedenis door Museumdirecteuren bij The School of Life.

Het genot van de kunstkenner

De eerste reeks Kunstgeschiedenis door Museumdirecteuren startte in de lockdownperiode van de lente in 2021. “Dat gebeurde op een hele leuke manier. Het was een gesprek met Laurens Knoop van twee biertjes en toen was het idee rond. De directeuren vonden het heerlijk om weer eens gewoon een uur over kunst te kunnen praten, in plaats van telkens dat crisismanagement.”

Ook in dit programma draait het voor Rutten om context en duiding. “In zekere zin krijg je als toeschouwer drie dingen. Voorop staat de kunst waarover gesproken wordt. Maar je krijgt ook zicht op het museum, het huis waar dat bewaard wordt en waar het gepresenteerd wordt. Over de geschiedenis, de positie van het gebouw, waar het vandaan komt, en waar de collecties vandaan komen. En dan krijg je ook nog iets van de persoonlijkheid van de directeur mee.”

“De reeks is heel nadrukkelijk vanuit een meerstemmig perspectief gebracht,” zegt hij. Dat maakt het voor de kijker afwisselend, en draagt ook weer bij aan verbreding en context. “We brengen de verschillende verhalen van de directeuren weer met elkaar in verband. Zo wakkeren we de interesse, die kijkers al hebben, verder aan.”

Rutten verwacht in de toekomst een grotere rol voor het internet en diverse mediaplatforms in musea in het algemeen. “Wat kunnen we vooraf al meegeven? Wat kunnen we tijdens de kunstervaring doen? En achteraf? Dat concept fascineert mij. Want juist die verhalen prikkelen de mensen. En door die te vertellen, nodig je ze uit om het genot te voelen, dat wij als kunstkenners ook ervaren.”