Susan Smit: spiritualiteit in de natuur

Susan Smit is spreker in de collegereeks Experts over spirituele ervaringen. In de aanloop naar die reeks, stelden we haar 5 vragen over haar unieke zienswijze en haar ervaringen in de natuur. Dit is haar verhaal:

Kun je teruggaan naar een moment waarop je je realiseerde dat de natuur voor jou een bron was voor groei? Kun je dat moment beschrijven?
“Ik ben geboren aan zee, mijn vader had een strandtent en wist alles van de zee. Als de meeuwen op een bepaalde hoogte vlogen, werd het slecht weer. Aan de kleur van de zee en de vorm van de wolken kon hij van alles voorspellen. Alles is een raderwerk, al wat leeft is met elkaar verbonden, en ik weet niet beter of ik voelde me daar heel vanzelfsprekend op aangesloten. Toen ik Nederlandse Taal- en Letterkunde ging studeren, raakte ik dat gevoel even kwijt omdat mijn ontwikkeling meer op het mentale vlak lag. Maar al snel kreeg ik het gevoel dat ik ‘scheefgroeide’. Het verlangen groeide naar weer voelen om deel van een eenheid te zijn. Die eenheid van alles wat leeft vindt zijn oorsprong in een hogere bron: daaruit komt alles voort en daarin keert het weer terug. Dat ervaren gaat voor mij het best als ik mediteer, als ik in de natuur ben of als ik als het ware ‘contact leg’ met een levensvorm zoals een bloem, een steen of een dier. Dan sluit ik mijn ogen en voel in mijn lichaam wat er gebeurt. Uitleggen kan ik dat niet, maar het lichaam begrijpt en reageert op wat de hersenen niet snappen.

Toen ik me in 2000 in de oude religie ging verdiepen, kreeg ik een wereldbeeld dat paste bij hoe ik het altijd had gevoeld: dat we als mens niet boven de natuur staan, maar er onderdeel van uitmaken. Dat elk leven heilig is omdat het voortkomt uit het goddelijke en dat je ermee in contact kunt treden. Alle sjamanistische tradities, alle oude natuurreligies op de wereld gaan daarvan uit, dus ook die van Europa.”

Ervaar je de natuur elke keer als iets spiritueels of religieus? Zijn er dingen die je doet om spirituele ervaringen in de natuur op te wekken?
“Ik kan de natuur ook esthetisch benaderen en gewoon kijken naar wat ik mooi vind, maar als ik alleen ben, gaat het al gauw over in een spirituele beleving. Meestal probeer ik op te gaan in het landschap door me er op een subtiele manier op af te stemmen. Je kunt een zekere wederkerigheid ervaren met de natuur, alsof je de aanwezigheid van al het leven om je heen voelt maar ook dat jouw aanwezigheid erdoor opgemerkt wordt, al is dat niet op een menselijke manier. Het is dan een kleine stap naar een bescheiden ritueeltje om ‘de ontmoeting’ die je hebt vorm te geven. Vaak raap ik al wandelend veren, bladeren, steentjes en pluk ik bloemetjes die ik aan het einde van een wandeling op een mooie plek leg, bijvoorbeeld onder een oude boom. Andere keren raap ik afval op en gooi ik het in een vuilnisbak. Het voelt aan als een symbolische erkenning van het leven dat er is, van de ziel van een plek, van het eren daarvan.”

Hoe is het om te schrijven over spiritualiteit in de natuur? Ben je weleens bang om dingen vast te leggen die zich niet in woorden laten vangen?
“In de roman die ik nu aan het schijven ben, ‘Alles wat beweegt’, laat ik mijn hoofdpersoon veel door de duinen en over het strand wandelen. Zij ervaart dingen die beter in een roman te vatten zijn dan op een uitleggerige manier. Bovendien: als je God kunt beschrijven, dan zit je er waarschijnlijk naast. Dat is als een wolkenhemel in een doosje proberen te stoppen. Maar in literatuur, poëzie, muziek en andere kunstvormen kun je iets wezenlijks overbrengen dat je zal ontglippen als je het letterlijk wil beschrijven. Daar zijn verhalen beter voor geschikt, omdat je dan een poëtische, symbolische omweg neemt.”

Wat betekent natuurreligie voor jou?
“Als historischeromanschrijver ben ik ervan overtuigd dat je terug in de tijd moet gaan om welk probleem dan ook in kaart te brengen en op te lossen. Nu het drama van uitstervende soorten onder planten, dieren en organismen zich onder onze ogen voltrekt moeten we kijken naar de wereldopvatting die dit mogelijk heeft gemaakt: de mens die zichzelf beschouwt als het middelpunt en de maat der dingen. Hij heeft zichzelf aan de top van een piramide gezet, met onder zich al het leven om naar zijn wens en wil te gebruiken, in plaats van als onderdeel van een cirkel van leven dat elkaar van dienst is en benut.

De beweging is eerder ingezet, maar in de Verlichting heeft het idee van de mens als eigenaar van alles wat leeft een vlucht genomen. De wetenschappers en denkers stelden dat de absolute overheersing van de natuur de opdracht van de mens was, de religieuze leiders maakten van de natuur en het lichaam iets zondigs om te overstijgen en de kapitalisten sloegen munt uit het idee dat de aarde een supermarkt is waar alles opgebruikt en uitgeput kan worden.

Gaan we verder terug in de tijd, naar oude natuurreligies over de hele wereld, dan zien we daar de sleutel van de oplossing. In plaats van onderwerping van alles wat leeft door de mens is er de levensbeschouwing van de mens als deel van de natuur. De mensheid is geen gesloten systeem, maar aangesloten op een systeem van systemen dat we in het westen ‘natuur’ zijn gaan noemen. Als we oude kennis terughalen en de verhouding tussen mens en planeet herstellen, dan bestaat er een kans dat we onze plek op haar niet verspelen.”’

Je schrijft vaak over de rol van vrouwen in natuurreligie. Waarom zijn zij belangrijk?
“De oude religie werd met de komst van het christendom langzaam opzijgeschoven en gedemoniseerd. De duivel, uitvinding van de christelijke kerkvaders, werd erop geprojecteerd en iedereen die samenwerkte met de natuur werd ‘heks’ genoemd. De heksenvervolging richtte zich eerst op de genezeressen, kruidenvrouwen en vroedvrouwen. Zij liepen de heren doktoren, die het toneel van de gezondheidszorg betraden, in de weg.

De geneeskunde richtte zich tegen het medicinale gebruik van kruiden en planten, en vrouwen als deskundigen daarvan. Al in de dertiende eeuw, dus voor het begin van de heksenvervolgingen, werden vrouwen uitgesloten van geneeskundige opleidingen en de medische professie. En dat terwijl het helen, het ter wereld brengen van kinderen en het afleggen van de doden altijd een vrouwelijke aangelegenheid was geweest.

In de Verlichting ging het erom alles in de natuur te verklaren en onder controle te brengen. René Descartes deed de uitspraak dat hij ervan droomde dat de mensen ‘meesters en bezitters van de natuur’ zouden worden. Alles in de natuur werd een grondstof om te gebruiken, alleen waardevol als het de mens direct tot nut was. De natuur waar we ons onderdeel van wisten werd een vijandige, verwoestende kracht die moest worden getemd. Tijdens de heksenjachten werd gezegd dat vrouwen, met hun menstruatiecyclus en vermogen te baren, dichter bij de natuur staan dan mannen. Heksen kregen de schuld van natuurgeweld, misoogsten, dierenplagen, epidemieën, doodgeboren kinderen. De vrouw moest, net als de natuur, worden beteugeld en onder controle worden gebracht. Het is tijd om die oude kennis, die vrouwelijke waarden in ieder mens terug te laten keren. Dat is wat ik met mijn boeken en lezingen erover beoog. Want we hebben die oude kennis en waarden meer dan ooit nodig.”

Wat zijn de belangrijkste lessen die jij van de natuur hebt geleerd?
“Ik ervaar en observeer de bewegingen en verschijnselen die er zijn en trek er lessen uit voor mijn eigen leven. Zo ben ik in staat om dingen te begrijpen die anders ongrijpbaar voor me zouden zijn. Dat is de kern van het correspondentieprincipe: kennis over het tastbare naar het ontastbare overdragen. Neem de lessen van bomen. Je kunt in de herfst door de bossen wandelen, zien hoe de bomen hun bladeren laten vallen om zich voor te bereiden op de winter en je gesteund voelen om zelf ook afscheid te nemen van iets wat niet meer past, wat onhoudbaar is bij een volgende fase waar je naartoe wilt bewegen. Je kunt de jaarringen van een omgehakte boomstam bekijken en zien hoe de tijd de boom heeft veranderd, voor groei en stevigheid heeft gezorgd, het ene jaar wat meer en het andere wat minder, en voelen hoe jijzelf met de jaren wijzer en steviger wordt. Je kunt beseffen dat de wortels van een boom even diep de grond in reiken als de takken naar boven wuiven, en inzien dat het aardse een mens evenveel te bieden heeft als het hogere, dat je spirituele ontwikkeling geworteld moet zijn in het hier en nu en handen en voeten moet krijgen.

‘Zoals boven, zo beneden; zoals binnen, zo buiten; zoals het universum, zo de ziel’, luidt de hermetische wet van correspondentie. Alles in het universum, van het ijle tot het tastbare, van het geestelijke tot het fysieke, gedraagt zich op dezelfde manier. Het materiële, mentale en spirituele is aan dezelfde natuurwetten onderhevig – het ene zichtbaar, het andere onzichtbaar, maar onherroepelijk volgens dezelfde principes. Zo kun je het bekende bestuderen om het onbekende te leren kennen.”