Waarom de geschiedenis amper vrouwelijke kunstenaars kent

Beeld: Deel van ‘Portret van Annetje Fernhout’, door Charley Toorop

Kunstwerken van vrouwelijke kunstenaars zijn in de kunstgeschiedenis structureel weggezet als ondergeschikt aan vergelijkbaar werk van mannen. Dat fenomeen – of moeten we het een schandaal noemen? – is een van de redenen voor Mirjam Kooiman, expert-interviewer in de reeks Conservatoren over vrouwelijke kunstenaars, om over dit onderwerp te publiceren. Met het collectief De Kunstmeisjes stelde ze het boek ‘Meer dan Muze’ samen, over vrouwen in de kunstwereld, dat sinds 8 september in de winkel ligt. “Wat mij echt heeft geschokt, is om keer op keer te lezen dat vrouw-zijn voldoende was voor kunstkenners om niet te kijken naar wat deze mensen hadden gemaakt.”

De naam van ‘De Kunstmeisjes’, ooit als blog gestart door Mirjam Kooiman, Nathalie Maciesza en Renee Schuiten-Kniepstra, werd gekozen met een vleugje zelfspot. Want meisjes, die hoef je toch niet serieus te nemen? “We weten echt wel waar we het over hebben, maar we denken ook dat er veel te moeilijk en elitair wordt gedaan over kunst.” onderbouwt Kooiman in het café van fotografiemuseum Foam, waar ze als curator tentoonstellingen maakt.

Om die drempel naar kunst voor een breder publiek te verlagen, geeft Kooiman tekst en uitleg bij wat haar aanspreekt in kunstwerken. “Als je ergens binnenloopt en er hangt iets aan de muur, of er staat iets in de zaal, nogal wiedes dat je dan niet altijd meteen weet hoe je je eraan moet relateren. Dat kan ook niet,” legt ze uit. “Maar kunstenaars zijn ook maar mensen. Als je het verhaal achter een kunstwerk kent, gaat het leven. Dan gaat het werk open,” haar handen maken een gebaar als van een openslaande bloem. “Het verhaal achter een kunstwerk kan verrassend zijn. Ineens kan je je verplaatsen in het perspectief van de kunstenaar en denken: ‘Wauw, wat briljant! Zo heb ik nog nooit naar iets gekeken.’ Dat is waarom ik dit vak doe.”

Door het succes van de blog van De Kunstmeisjes, waarop die verhalen achter de kunst te lezen zijn, ontstond het idee om een boek te schrijven over hun favoriete kunstwerken uit Nederlandse museale collecties. Ze streefden ernaar dat de helft afkomstig was van vrouwelijke kunstenaars. “Nou, dat was moeilijk!” roept Kooiman vol ongeloof uit. “Je wil eigenlijk gewoon afgaan op je favorieten, want we wilden ons laten leiden door ons enthousiasme. We realiseerden ons alleen al snel dat we niet wisten welk werk van vrouwelijke makers er in welke collecties zaten – in tegenstelling tot de kunstwerken van de mannelijke helft in het boek, moesten we echt op zoek gaan naar de vrouwen. En dan moest het werk ons ook nog eens aanspreken. Het bleek dat we lang niet altijd zoveel hadden om uit te kiezen, wat de Nederlandse museumcollecties betreft.”

De jonge kunstkenners kwamen al snel tot het besef dat er genoeg vrouwen goede kunst hebben gemaakt, maar vaak buiten de boeken en musea zijn gebleven. “Neem de jaren ’20 in Parijs,” legt Kooiman uit. “Vanuit een bepaald opzicht was dat misschien wel de meest populaire periode in de kunstgeschiedenis, met Picasso, Duchamp en noem maar op. Er zijn in die tijd zo veel fantastische vrouwen geweest die heel opzienbarende dingen hebben gemaakt. Die zijn tijdens onze colleges kunstgeschiedenis aan de universiteit gewoon niet genoemd. Ze zijn niet aan bod gekomen! En het is niet alsof er niks over ze bekend is, want we zijn gewoon onderzoek gaan doen, en er valt genoeg over ze te vinden.”

Single blijven voor de kunst

Zo ontstond het idee voor ‘Meer dan muze’, waarin De Kunstmeisjes, inmiddels uitgegroeid tot een volwaardige redactie van kunsthistorici, uitgebreid ingaan op de talloze obstakels die vrouwen hebben moeten overwinnen om toch serieus genomen te worden in de kunstwereld. Ze bestrijken daarbij de periode van de Middeleeuwen tot nu.

Uit de verhalen kwam al snel een rode lijn naar voren. “Alleen door ongehuwd te blijven, kon je als vrouw je leven blijven wijden aan de kunst,” vertelt Kooiman. In de Middeleeuwen waren het de nonnen die mooie houtsnijwerken achterlieten. “Door de hele geschiedenis heen zijn veel vrouwen bewust ongehuwd gebleven om hun kunstenaarscarrière in stand te kunnen houden, omdat veel vrouwen op het moment dat ze trouwden hun carrière aan de wilgen moesten hangen.”

Een ander terugkerend patroon in de verhalen, werd al eerder beschreven door kunsthistoricus Griselda Pollock: kenners praten anders over kunst gemaakt door vrouwen. “Het is alsof mensen heel graag willen dat het kunstwerk over het leven van zo’n vrouw zelf gaat. En dat het dan vaker over de vrouw zelf gaat, dan over de kunst,” zegt Kooiman. Zo vroegen kunstkenners uit de geschiedenis zich bij de het werk van Charley Toorop in het publieke debat af of deze kunstenares wel een goede moeder was. “Ik heb bij mannelijke kunstenaars echt nog nooit de vraag gehoord of dat nou een goede vader was.”

Ander voorbeeld: non-binair kunstenaar Marlow Moss, die vergelijkbaar werk maakte als Piet Mondriaan en door Mondriaan als gelijke werd gezien, werd door een kunstcriticus weggezet als iemand die heel goed met wasmiddel om kon gaan, omdat er zoveel wit in de werken voorkwam. Het is een voorbeeld van meerdere onzinnige kritieken over het werk van Moss’ die bar weinig reflectie bieden op het werk zelf, en de kunstenaar enkel en alleen in een vrouwenhokje schaart waar Moss’ zelf zich niet eens mee kon identificeren. “Dat is voor mij echt totaal bizar.” zegt Kooiman. “Waarom werd Marlow Moss er willens en wetens de hele tijd buiten gehouden? Ook door de critici?”

Gallerina’s

Tegenwoordig zitten er meer vrouwen dan ooit op de kunstacademie, en zijn veel van de grote kwesties van vroeger een stuk minder nadrukkelijk aanwezig. Je mag als vrouw nu bijvoorbeeld gewoon levende naaktmodellen tekenen, iets wat vrouwen lange tijd verboden werd, en je hoeft geen rijke ouders meer te hebben om door te kunnen breken. Toch observeert Kooiman nog wel verschillen tussen mannen en vrouwen in de kunstwereld. Zo worden vrouwen die in een kunstgalerie werken nog wel eens ‘Gallerina’s’, genoemd; een verwijzing naar het idee dat de aanwezigheid van mooie vrouwen zou helpen bij de kunstverkoop.

“We hebben ons hier in FOAM op een gegeven moment ook gerealiseerd,” legt Kooiman uit, “dat we met een heel team van vrouwelijke curatoren nog steeds meer mannen tentoonstelden. Ik ben me toen wel gaan afvragen waarom. Toen begon ik een patroon te zien in dat mannen me veel vaker contacteren en me updates geven van hun werk dan vrouwen,.” Zo sprak Kooiman recent een succesvolle fotografe die haar bekende dat ze bepaalde conservatoren niet durft aan te schrijven. “Dan ga je je wel afvragen: wat wordt mannen aangeleerd dat vrouwen niet aangeleerd wordt?”

“Als je terugkijkt in de kunstgeschiedenis,” stelt Kooiman vast, “is er iedere keer een golf van erkenning voor vrouwelijke kunstenaars. Dit is al eens eerder gebeurd. Maar hoe gaan we nou voorkomen dat het een trend is?” Kooiman ziet dat De Kunstmeisjes niet de enigen zijn die op dit moment aandacht geven aan kunst door vrouwen. Het hogere doel is dan ook om zoveel impact te maken, dat de geschiedenisboeken permanent worden herschreven. De studenten van de toekomst moeten blijven leren over vrouwen in de kunst. “Ik ben niet heel pessimistisch. Maar curatoren hebben samen met de geschiedschrijvers nog heel wat recht te zetten. Het podium van bekende kunstenaars mag echt gedeeld gaan worden met nog zoveel meer interessante makers.”