Waarom jij als ‘mens van de toekomst’ de kunst van Hilma af Klint moet kennen

Hilma af Klint, een Zweedse kunstenaar die in haar 82 jaar op deze planeet zo’n 1300 werken produceerde. Van uiterst realistische landschapsschilderijen tot kleurrijke, mystieke werken. Nog nooit van gehoord? Da’s niet gek. De voor een lange tijd onbekende Hilma Af Klint wordt sinds kort pas beschouwd als een van de grondleggers van de abstracte kunst. Inmiddels heeft zij haar plekje in de kunstgeschiedenis gekregen en noemt men haar in het rijtje van de Klassieke Modernen: Piet Mondriaan, Wassily Kandinsky en Kazimir Malevich.

Je vraagt je misschien af hoe dat kan. Dat hadden wij namelijk ook. Wie is deze mysterieuze kunstenaar? Hoe groeide haar recent nog onbekende werk uit tot een onmisbaar onderdeel van de abstracte kunst? En waarom slaat haar kunst nu juist aan bij ons, ‘de mensen van de toekomst?’ We vroegen het Laura Stamps, conservator moderne en hedendaagse kunst bij het Kunstmuseum Den Haag. In samenwerking met andere kunstexperts, van onder andere Tate Modern, stelde ze een tentoonstelling over Af Klint en Mondriaan samen en publiceerde het boek Hilma af Klint & Piet Mondriaan: Levensvormen over de artistieke evoluties van deze twee topkunstenaars.

Het leven van de spirituele Hilma af Klint

Af Klint werd geboren in Zweden, in 1862. Haar carrière als kunstenaar begon als succesvolle student aan de Royal Academy of Fine Arts in Stockholm. Daar leerde zij de fijne kneepjes van het vak en studeerde ze in 1887 cum laude af. Ze kreeg haar eigen atelier aan de universiteit en ontwikkelde zich tot een gerespecteerd portret- en landschapschilder.

Na het tragisch overlijden van haar zusje in 1880 ontwikkelde Af Klint een sterke interesse in spiritualiteit en theosofie. De theosofie is een filosofische, metafysische leer die ernaar streeft de essentie van het universum en de onderliggende spirituele principes te begrijpen. Deze interesses diepte zij verder uit als onderdeel van ‘De Vijf’; een groep vrouwelijke kunstenaars die samenkwam om spiritualiteit te verkennen. Ze mediteerden, namen deel aan seances en gaven via kunst uiting aan spirituele ervaringen.

In haar notitieboekjes is terug te lezen hoe zij zichzelf als medium zag. Als kanaal voor de vertaling van spirituele boodschappen. Haar meest beroemde werk is de verzameling Paintings for the Temple. “Paintings for the Temple maakte ze onder invloed van de geestelijke wereld,” legt Laura Stamps uit. “Daar heeft ze van 1906 tot aan 1915 aan gewerkt. Het is een afgeronde club werk, bestaande uit 197 werken. Ze heeft daar ook vele notities over gemaakt. Ze beschrijft hoe de werken tot haar zijn gekomen en wat het allemaal zou moeten betekenen. Het idee was om die werken bij elkaar te houden en tentoon te stellen in een tempel. Ze beschrijft hoe de werken in die tempel, in een soort spiraal, een evolutie zouden laten zien.” Evolutie als begrip zie je vaak terug in haar werk. Af Klint probeerde bewegingen in onze realiteit te laten zien. The Ten Largest, de meest bekende werken van Paintings for the Temple, tonen bijvoorbeeld verschillende levensfases. Per fase zie je hoe vormen en kleuren veranderen, evolueren en steeds abstracter worden.

Opmerkelijk is dat Hilma haar werken niet signeerde. “Ze waren niet van haar,” licht Laura toe. “Ze zag zichzelf slechts als het medium dat de boodschap ontving en uitdrukte.” Deze spiritueel geïnspireerde werken maakte ze in beslotenheid, al stelde ze ze wel een keer tentoon. In haar testament nam ze op dat haar kunst pas 20 jaar later tentoongesteld mocht worden. De spirituele krachten waar zij mee in contact stond, lieten haar naar eigen zeggen weten dat de wereld nog niet klaar was voor haar kunst. “Haar werk was bedoeld voor de mens van de toekomst, niet voor haar tijdgenoten,” benadrukt Laura.

Een holistisch perspectief op kunstgeschiedenis

En daar zijn we dan. In ‘de toekomst’. En wat blijkt? Als we naar de populariteit van haar werk in de 21ste eeuw kijken, had ze duidelijk een punt. Haar kunst slaat aan bij de mensen van nu.

Het begon in 1986, zo’n 100 jaar na haar geboorte. Voor het eerst plaatste men haar werk tussen dat van Mondriaan, Kandinsky, Kupka en Malevich. Daarmee maakte Maurice Tuchman, de curator van de tentoonstelling, Af Klint onderdeel van de groep kunstenaars die begin twintigste eeuw verantwoordelijk was voor de geboorte van de abstractie. De aandacht voor haar werk viel daarna een tijdje stil, totdat in 2013 het Moderna Museet in Stockholm de draad weer oppakte. “Hun tentoonstelling was een mega-succes,” benadrukt Laura. “Niet eens zozeer in de kunstwereld, maar vooral onder de mensen. Het publiek leek totaal ontroerd door haar werk. Het raakte mensen echt.” Tenslotte exposeerde het Guggenheim (dat trouwens verdacht veel op die ooit beloofde tempel lijkt) haar werk in 2019. “Voor het Guggenheim was het de meest succesvolle tentoonstelling ooit. Ze behaalden een recordaantal van 600.000 bezoekers. En dat was echt het laatste stapje waardoor zij er in de canon is bijgezet.”

“Rond 1986, en soms nog steeds, werd haar erkenning ontvangen met veel kritiek,” vertelt Laura. Theoretische argumenten weerhield de kunstwereld ervan Af Klint direct in dit rijtje te plaatsen. Zo beargumenteren sommigen dat zij hier niet thuishoort omdat ze geen onderdeel uitmaakte van de kringen van de abstracte kunstenaars, of omdat ze haar werk maakte onder invloed van de geestelijke wereld. Laura beschouwt deze argumenten als te eenzijdig: “Als de kunstgeschiedenis zou zijn gestopt in 1945, dan hebben ze gelijk, ja. Dan hoort ze er niet bij. Maar de tijd is doorgegaan. We weten nu dat zij dit werk maakte in dezelfde tijd als Kandinsky en Mondriaan. Als je de kunstgeschiedenis vanuit holistisch perspectief bekijkt, dan hoort zij zeker bij de pioniers van de abstractie.”

Het antwoord van de kunstenaar

Af Klint leefde in een tijd vol ontwikkelingen en ontdekkingen. Wetenschappers onderzochten de natuur en hielden zich bezig met fenomenen als atomen; de kleinste deeltjes die onze realiteit vormen. De evolutieleer van Darwin was inmiddels doorgedrongen tot het grote publiek en stromingen als de theosofie poogden het gat tussen spiritualiteit, de kerk, en exacte wetenschappen te dichten. Spiritualiteit en wetenschap lagen daar dicht bij elkaar. Men dook dieper op alle niveaus dan het oog waarneemt.

Hilma af Klint leek die tijdsgeest haarfijn aan te voelen. Haar verbinding met het mystieke, haar interesse in de theosofie en fascinatie voor de antroposofische leer van Rudolf Steiner lijkt logischerwijs verbonden met de eigenzinnige beeldtaal die zij vormde. Zo legt Laura uit dat: “als je het hebt over fenomenen als atomen, heb je het over het onzichtbare en dan kom je als vanzelf dichtbij het geestelijke. Het wetenschappelijke en het goddelijke komen daar bijna in samen. Ik vind dat een heel mooi gegeven in haar werk. Hoe mystiek ook, in feite gaat het over de realiteit en hoeveel meer dat is dan we kunnen zien.”

Op haar eigen manier verhield Af Klint zich tot de ontwikkelingen van haar tijd. Iets waar alle kunstenaars zich aan wagen, volgens Laura. “Kunstenaars proberen zich altijd te verhouden tot de werkelijkheid.” “De ontdekkingen van die tijd laten zien dat onze realiteit, of hetgeen wij zien, maar een fractie is van wat er eigenlijk is. En ik denk dat als je dat echt tot je laat door dringen, dan is abstractie een heel logisch antwoord van kunstenaars. Abstractie is dan misschien eigenlijk échter dan de natuurlijke figuratie.”

Kunst voor de toekomst

Maar, als zij die tijdsgeest zo goed aanvoelde, waarom maakte ze dan kunst voor de toekomst? Zou haar kunst niet juist goed in de smaak vallen bij haar tijdgenoten? Daar is Laura niet van overtuigd. “Juist omdat die ontdekkingen en denkwijzen zich toen ontwikkelden, was het voor een groot publiek eigenlijk nog moeilijk te vatten,” legt ze uit. “Ze ontwikkelde natuurlijk een beeldtaal die ver afstond van wat mensen toen gewend waren. Er was tijd nodig om haar beeldtaal door te laten dringen.”

“Net als Mondriaan zei Af Klint kunst te maken voor een andere generatie. Voor mensen van de toekomst. Voor een generatie die een andere perceptie op de realiteit heeft,” benadrukt Laura. “En we leven nu natuurlijk opnieuw in een tijd waarin de dingen allemaal een beetje worden opgerekt.” Het is net zo goed een tijd gedreven door sociale, wetenschappelijke en technologische veranderingen. We leven in een maatschappij waarin we op veel vlakken opnieuw kijken naar de ooit bepaalde grenzen en verder proberen te kijken dan de bestaande systemen. Bovendien zie je dat veel mensen bezig zijn met zingeving, een spirituele zoektocht, zo je wil. Af Klints verkenning van de relatie tussen de wetenschap, de natuur en het spirituele leven is ook nu uitermate actueel.

Op gevoelsniveau blijft het natuurlijk lastig om uit te leggen waarom haar kunst ons diep van binnen raakt; dat zal altijd een beetje mysterieus blijven. Misschien zou jij als ‘mens van de toekomst’ het zelf maar moeten ervaren.